Tegelijkertijd wordt de roep om veiligheid alleen maar urgenter. De samenleving verhardt en incidenten in en rond scholen nemen toe. Voor Manon Hillenaar, coördinator veiligheid en herstel bij Curio én daarnaast trainer en onderwijsadviseur voor onder meer KPC Groep, is één ding glashelder: sociale veiligheid ontstaat wanneer mensen zich gezien en gehoord voelen. “En dat begint in het team,” benadrukt ze.

Vertragen om vooruit te kunnen

Volgens Manon is het belangrijk dat scholen regelmatig de pas inhouden. “Je moet af en toe echt even stilstaan: wat doen we nu? Wat werkt en wat niet?” Die reflectie is volgens haar geen luxe, maar pure noodzaak. “Zeker als de druk toeneemt op de sociale veiligheid, voel je onder de oppervlakte vaak ongemak, verdriet, pijn of woede. Dan kun je niet meer om het thema heen.” Niet voor niets wijst ze op het nauwe verband tussen sociale veiligheid en welzijn. “Het gaat om het welzijn van leerlingen, studenten én van professionals. Onveiligheid tast het werkplezier aan en verhoogt het risico op verzuim. Als mensen zich niet veilig voelen, trekken ze zich terug of vallen ze uit.”

Papieren veiligheid werkt niet

Veel scholen denken dat ze het goed geregeld hebben zodra het beleid op papier staat. “Maar sociale veiligheid is geen papieren werkelijkheid,” zegt Manon. “Het gaat om wat je doet, hoe je met elkaar omgaat, of je elkaar durft aan te spreken en of je lastige dingen bespreekbaar maakt. Bij een incident zoek je geen protocol op. Dan wil je weten: wat verwachten we van elkaar? Hoe handelen we nú?”

De grote vraag is: hoe dan?

Hoe zorg je ervoor dat sociale veiligheid geen papieren tijger is, maar ingebed is in de dagelijkse praktijk? In de ogen van Manon begint het bij de mensen die samen het team vormen. “Collega’s moeten psychologische veiligheid ervaren. Dat betekent: ruimte om fouten te maken, om feedback te geven en om lastige onderwerpen te bespreken zonder angst voor afwijzing of oordeel.”

Die veilige basis is echter niet vanzelfsprekend.  Manon: “Pas als teams dreigen om te vallen, komt vaak de vraag. Dan begeleid ik ze bij het op tafel leggen van de ‘rotte vis’ – de spanningen die al te lang onbesproken zijn. Daarna volgt de visievorming: hoe willen we met elkaar omgaan? Welke afspraken dragen we samen?”

Voor Manon is helder: zonder veilige teams kun je sociale veiligheid nooit verbreden naar de hele schoolgemeenschap. “De school is een ecosysteem. Wat in het team speelt, voelen de leerlingen en studenten. En andersom.”

Incidenten zijn onvermijdelijk

Zelf werkt Manon als expert sociale veiligheid- geïnspireerd door haar ‘leermeester’ Jan Ruigrok– vanuit een herstelgerichte visie. Incidenten, hoe ernstig ook, zijn volgens haar altijd een kans om opnieuw verbinding te maken. “Preventief wil je een stevige basis creëren, maar conflicten zullen er altijd zijn,” stelt ze nuchter vast.

Desgevraagd komt ze met een indringend voorbeeld: een ernstig incident tussen twee leerlingen buiten school had grote gevolgen binnen de school. “Voor beide jongeren was het onmogelijk om nog samen in één klas te functioneren. Door herstelgesprekken te voeren – zonder oordeel, maar met ruimte voor beleving en perspectief – ontstond er ruimte om te kijken wat er nodig was om weer verder te kunnen. Dat is wat onderwijs óók kan zijn.”

Tegelijkertijd ziet ze ook veel symptoombestrijding bij grensoverschrijdend gedrag. “Soms wordt er snel ingegrepen met straffen of schorsingen. Maar echte veiligheid vraagt meer. Het vraagt dat je kijkt naar wat eronder zit en het gesprek durft aan te gaan.”

Investeer in mensen, niet in poortjes

In plaats van sterk in te zetten op controlemaatregelen, zouden scholen volgens Hillenaar juist meer moeten inzetten op echte verbinding. “Scholen die investeren in poortjes en beveiliging, creëren schijnveiligheid. Echt contact werkt beter. Als een leerling zich gezien voelt bij binnenkomst, is dat waardevoller dan een metaaldetector.” Daarom pleit ze voor een zichtbare, benaderbare expert sociale veiligheid. “De kracht van die rol zit in de toegankelijkheid. Zo werk ik ook zelf bij Curio: ik ben aanspreekbaar, sta in de hal met jongerenwerkers en ondersteuners. Ik ben er. Practice what you preach.” Overigens is dat principe voor iedereen van toepassing die werkt in de school.  Zeker de rol van conciërges is niet te onderschatten, merkt Manon op. “Conciërges zijn veel meer dan facilitaire krachten. Zij hebben dagelijks contact met leerlingen en kunnen pedagogisch echt bijdragen aan een veilig schoolklimaat.”

Sociale veiligheid als gezamenlijke cultuur

Voor Manon is sociale veiligheid vooral een manier van kijken, praten en handelen die je samen ontwikkelt binnen de school als leer- en werkgemeenschap. “Je hebt een gezamenlijke taal nodig,” zegt Hillenaar. “Iedereen moet weten: zo doen wij het hier. Zowel binnen het team als richting ouders en externe partners.” Die gedeelde werkwijze werkt door in alles: van intakegesprek tot ouderavond, van open dagen tot de manier waarop conflicten worden aangepakt. “Als je weet wat je van elkaar mag verwachten, geeft dat rust én richting.”

Daarom is het volgens haar essentieel dat sociale veiligheid wordt ingebed in het centrale beleid. “Het moet helder zijn waar je als school voor staat – en dat moet zichtbaar zijn in alles wat je doet. Je hebt iemand nodig in de leiding die het vuurtje durft aan te steken. Iemand die taboes doorbreekt, die zegt: dit is belangrijk, hier gaan we ruimte voor maken.  Door het gesprek aan te gaan, lastige thema’s niet uit de weg te gaan, en collega’s het vertrouwen te geven dat ze fouten mogen maken én mogen herstellen. Dáár begint het.”

“Ik zie elke dag dat het anders kan,” besluit ze. “Als je ruimte geeft, als je investeert in relaties, en als je durft te blijven leren, dan groeit veiligheid van binnenuit.”

Over Manon Hillenaar

Manon Hillenaar is coördinator veiligheid en herstel bij Curio en trainer op het gebied van herstelgericht werken, pedagogisch leiderschap en ouderbetrokkenheid. Verbonden aan het netwerk van KPC Groep begeleidt ze scholen bij het bouwen aan een veilige, gedragen en lerende cultuur – met ruimte voor fouten, herstel en groei.