Mr. dr. Mariette Lokin is per 1 juli 2025 benoemd tot bijzonder hoogleraar Wetgeven in de digitale rechtsstaat aan de faculteit Rechtswetenschappen van de Open Universiteit. De leerstoel is ingesteld in samenwerking met het Ministerie van Justitie en Veiligheid en een breed consortium van publieke organisaties. Lokin richt zich in haar onderzoek op een van de grootste juridische uitdagingen van dit moment: "Hoe kunnen we onze wetgeving zorgvuldig, uitlegbaar en rechtvaardig vertalen naar de digitale systemen waarmee de overheid wetten uitvoert." Dat meldt de Open Universiteit.
"Het doel van deze leerstoel is om digitale wetsuitvoering bij overheidsinstanties naar een hoger plan te tillen", aldus Mariette Lokin. "Als we ons rechtssysteem niet goed onderhouden en koesteren, kan het snel misgaan, zien we in de praktijk. Mijn drijfveer is ervoor te zorgen dat onze digitale overheid rechtmatig én rechtvaardig functioneert, zodat mensen krijgen waar ze recht op hebben en tegelijk weten wat er van hen verwacht wordt."
Overheidsorganisaties voeren de meeste wetten al jaren grotendeels uit via digitale systemen. Deze systemen nemen beslissingen over belastingen, uitkeringen, toeslagen, verblijfsvergunningen, noem maar op. Hoe de computer redeneert en beslist is vaak nog onduidelijk, het is een black box. Dat maakt dat geautomatiseerd genomen besluiten niet goed uit te leggen zijn, of aan te passen als ze niet kloppen. Op welke wijze kunnen we dat voorkomen? En zorgen we ervoor dat wet- en regelgeving goed en eerlijk wordt vertaald en toegepast in de digitale praktijk? Die vragen gaat Lokin beantwoorden aan de hand van onderzoek.
Tijdig inzicht krijgen in beleid en wetgeving
De hoogleraar legt uit: "Het begint met tijdig inzicht krijgen in hoe beleid en wetgeving er concreet gaan uitzien in digitale uitvoeringssystemen en processen. Dan kan er al worden gecorrigeerd nog voordat wetsuitvoering mogelijk onrechtvaardig uitpakt." Aandacht voor taal en communicatie speelt daarbij een essentiële rol.
"Juridische formuleringen kunnen namelijk nog zo mooi zijn opgeschreven en glashelder lijken voor wetgevingsjuristen", vervolgt Lokin. "Maar dat betekent niet dat een computer ermee overweg kan. Neem een juridische term als 'in overwegende mate." Een softwareontwikkelaar kan dat vertalen naar 75 procent, maar klopt dat met wat de wetgever bedoeld heeft? "Dit soort interpretaties moeten juristen samen met uitvoeringsdeskundigen en IT’ers vooraf doordenken en afstemmen, om te voorkomen dat systemen onrechtmatige beslissingen nemen."
Soms zijn er ook grenzen aan wat je kunt automatiseren. "De Vreemdelingenwet is bijvoorbeeld een wet met veel afwegingsruimte, vooral bij asielaanvragen. Voor dat soort complexe afwegingen is menselijke beoordeling nodig."
Proefschrift
In haar proefschrift 'Wendbaar wetgeven, de wetgever als systeembeheerder' ontwikkelde Lokin al een aanpak om de kloof tussen wetgevingsteksten en digitale systemen te overbruggen. De essentie is om wetten zó te analyseren en structureren dat ICT-systemen ze correct kunnen interpreteren, of om juist te bepalen dat automatisering níet wenselijk is. Inmiddels bestaan er diverse methoden voor wetsanalyse en vertaling naar de digitale praktijk. De nieuwe leerstoel gaat bijdragen aan verdere ontwikkeling, standaardisering en wetenschappelijke onderbouwing van deze methoden én aan vernieuwing van het wetgevingsproces.
Wetenschappelijk gefundeerd onderwijs
Die kennisontwikkeling is bovendien nodig om wetenschappelijk gefundeerd onderwijs over dit thema te kunnen aanbieden, benadrukt Lokin. Aan de Open Universiteit is de hoogleraar mede-initiatiefnemer van het onderwijsprogramma Wetsanalyse en wendbare wetsuitvoering in de democratische rechtsstaat, bedoeld voor overheidsprofessionals: van beleidsmakers en juristen tot ICT-architecten en programmeurs. "Om wetten goed te kunnen vertalen naar systemen, moeten wetgevers, beleidsmakers én technici elkaars wereld en taal gaan delen."
Door: Nationale Onderwijsgids
