De feiten over stille bezuinigingen in het primair onderwijs

 

Het primair onderwijs kampt met de gevolgen van zogenoemde stille bezuinigingen die de afgelopen jaren

hebben plaatsgevonden. Sinds enkele weken is er in de media volop aandacht voor deze problemen. Maar wat

zijn deze stille bezuinigingen precies? En hoe erg zijn die? De PO-Raad heeft enkele vragen en antwoorden,

feiten en cijfers op een rij gezet.

 

-Bezuinigingen op het onderwijs? Volgens het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) komt er

per leerling juist geld bij. Hoe zit dat?

Deze kabinetsperiode krijgen scholen er per leerling inderdaad geld bij vergeleken met eerdere jaren. Maar in

de praktijk stijgen de kosten voor scholen en hun besturen veel harder. Het ministerie van Onderwijs

Cultuur en Wetenschap (OCW) compenseert die kosten niet volledig. Netto gaan scholen er dus op achteruit. Wij

spreken daarom van ‘stille bezuinigingen’. Alleen al deze ontwikkeling heeft sinds 2010 in het primair onderwijs

geleid tot een netto achteruitgang van 550 miljoen euro. Per school gaat het gemiddeld om ca. 75.000 euro. Dat

staat gelijk aan 1,3 voltijds (FTE) lerarenbanen op een school. Omdat een school met 220 leerling jaarlijks 1,1

miljoen euro ontvangt, gaat het meteen om een terugloop van 7 procent op de begroting. De politiek

spreekt pas over bezuinigingen als het om ‘ombuigingen’gaat en om grote getallen.

 

-Om wat voor kosten gaat het hier?

Het gaat onder meer om gestegen arbeidskosten. De werkgeverslasten (o.a. pensioenpremie, ziekteverzuim

(specifiek de premie die aan het Vervangingsfonds moet worden betaald)) zijn dit jaar met ruim 1 procent

gestegen, terwijl de scholen maar 0.17 procent compensatie kregen van de overheid. De PO-Raad schatdat scholen ongeveer 120 miljoen euro meer kwijt zijn aan werkgeverslasten dan ze gecompenseerd kregen.

Dat bedrag staat gelijk aan een verlies van 2100 voltijds lerarenbanen. Aangezien een gemiddelde leerkracht eenaanstelling heeft van 0,75 FTE praten we over ongeveer 2800 leerkrachten.

 

Daarnaast loopt de totale bekostiging voor materiële voorzieningen zoals energie, gebouwonderhoud,

lesmethoden, ICT, schoonmaak, meubilair al jaren achter op de daadwerkelijke kosten die schoolbesturen moeten maken. Uit een evaluatie van het ministerie van OCW bleek in 2006 dat een school wat dat betreft gemiddeld

per jaar 23.000 euro tekort komt. Voor de hele sector hebben we het hier in totaal over ca. 200 miljoen euro.

Drukken we dat wederom uit in aantal leerkrachten, dan gaat het om een verlies van ongeveer 3500 FTE of 4700

personen. Schoolbesturen geven aan dat de situatie sindsdien eerder is verslechterd dan verbeterd.

 

-Hoe erg is dat? Het primair onderwijs doet het goed, blijkt uit onderzoek van de Inspectie van het Onderwijs.

Schoolbesturen hebben eerst geprobeerd te bezuinigen op zaken die het onderwijs in de klas (ogenschijnlijk) nietdirect raken zoals lesmateriaal, bestuur en management,onderwijsondersteuners, intern begeleiders,

vakleerkrachten, of onderhoud aan gebouwen. Dat verklaart tegelijkertijd waarom de ontslagen in het

onderwijs de afgelopen jaren amper hebben geleid tot grotere klassen. Veel scholen hebben nu echter geen

vlees meer op de botten. De PO-Raad hoort hier veel signalen over van haar leden. De schoolbesturen

ontkomen er nu dan ook niet aan maatregelen te nemen die wél direct invloed hebben op de groepsgrootte.

Ontslagen zullen niet uitblijven.

 

-Is dat niet te voorkomen? Zijn er geen andere posten

waar schoolbesturen op kunnen bezuinigen?

Nee. De rek is er echt uit. De schoolbesturen hebben de

afgelopen jaren namelijk te maken gekregen met een

stapeling van financiële tegenvallers.

1. Eerdere kabinetten – vanaf Balkenende IV –

hebben ook al op onderwijs bezuinigd.

Maatregelen als het gevolg van kabinetsbeleid

onder Balkenende IV, Rutte I, het Lenteakkoord

en Rutte II leidden in 2010 tot een korting van 60

miljoen euro. Dit jaar (2013) gaat het om 2015

miljoen euro en in 2017 om bijna 350 miljoen

euro. 2. Het dalende leerlingenaantal. Scholen krijgen

minder geld naarmate ze minder leerlingen

lesgeven, maar vaste kosten voor bijvoorbeeld

klaslokalen en energie blijven gelijk. Het vertrek

van enkele leerlingen kan scholen al in een lastig

parket brengen. Een reguliere basisschool krijgt

voor een leerling gemiddeld 5.000 euro. Tien

leerlingen minder betekent het ontslag van één

leerkracht.

3. Daarbij wordt er ook steeds meer van het

onderwijs verwacht. De financiële ruimte neemt

af. De ambities en bekostiging van het primair

onderwijs lopen uit de pas, concludeerde ook de

Algemene Rekenkamer onlangs.

4. Schoolbesturen krijgen minder subsidies van

gemeenten. Er is bijvoorbeeld bezuinigd op

onderwijsbegeleiding, op vakleerkrachten en

gesubsidieerde arbeid (o.m. conciërges). Veel

gemeenten geven daarnaast niet al het voor

onderwijsachterstanden beschikbare geld uit aan

dat doel. Dat geldt ook voor het geld voor

huisvesting. De exploitatielasten voor

schoolbesturen nemen daardoor toe.

 

-Wat merken scholen en leerlingen van die stille

bezuinigingen en andere tegenvallers?

Verschillende dingen:

1. Scholen moeten bezuinigen en werknemers ontslaan.

Tussen 2009 (peildatum 1 oktober 2009) en 2012 (peildatum 1 oktober 2012) zijn er in totaal al 13.000 van

de ongeveer 133.000 voltijdsbanen (FTE) in het primair

onderwijs verloren gegaan. Het gaat om zowel

leerkrachten als onderwijsondersteuners, conciërges etc. Kijken we alleen naar de leraren, dan werkte in het

primair onderwijs 9,5 procent minder leraren in 2012

dan in 2009. De verwachting is dat die ontwikkeling zich

doorzet.

2. Dat scholen leraren moeten ontslaan, is extra

vervelend omdat de kosten van werkloosheid hoog zijn.

Schoolbesturen betalen zelf de kosten voor werkloos

onderwijspersoneel. Ze betalen jaarlijks geld aan het

Participatiefonds die uitkeringen betaalt. Hiervoor

worden ze niet gecompenseerd. Door die hoge

werkloosheidskosten alleen al zullen schoolbesturen in

2014 nog eens 500 werknemers moeten ontslaan. Ze

komen zo in een vicieuze cirkel terecht waar ze zonder

hulp niet makkelijk uitkomen.

3. Vooral jonge leerkrachten zullen de dupe zijn, is de

voorspelling. Dat komt vooral omdat veel jonge

docenten tijdelijke contracten hebben die niet worden

verlengd. Hun oudere collega’s werken tegenwoordig

langer door. Het is maar de vraag of de jonge

leerkrachten straks weer voldoende te vinden zijn

wanneer veel oudere leraren met pensioen zijn. Het

ministerie van OCW en het Arbeidsmarktplatform PO

verwachten dat het lerarentekort in het primair

onderwijs zal toenemen van 1400 fte in 2016 naar 2700

fte in 2019. 4. Daar tegenover staat dat ook het aantal leerlingen is gedaald. Sinds 2009 (peildatum 1 oktober 2009) is het aantal leerlingen met zo’n 50.000 leerlingen afgenomen van 1,66 miljoen leerlingen naar 1,61 miljoen leerlingen in oktober 2012. Dat is een daling van ongeveer 3 procent. Naar verwachting zal dat aantal tot 2017 verderdalen tot 1,43 miljoen leerlingen, staat in de

Onderwijsbegroting 2013.

Maar relatief daalt het aantal leraren (9,5 procent)

sneller dan het aantal leerlingen (3 procent).

Naar verwachting zullen daardoor de klassen groter

worden. Dat is niet goed voor de ontwikkeling en

prestaties van leerlingen, blijkt uit recent onderzoek van

de Universiteit van Amsterdam. Kinderen die op de

basisschool les krijgen in kleinere klassen, ontwikkelen

als tiener betere cognitieve en niet-cognitieve

vaardigheden, hebben vervolgens een grotere kans te

gaan studeren en hun opleiding af te maken en

verdienen later meer geld dan leeftijdsgenoten die in

grotere klassen hebben gezeten.

6. De Algemene Rekenkamer is bezorgd dat het

geldgebrek een goede invoering van passend onderwijs

in de weg staat.

 

-Maar scholen hadden toch ook flinke reserves?

Enkele jaren geleden bestond het beeld dat de sector

primair onderwijs veel te rijk zou zijn. Dit was ernstig

overtrokken, zo bleek in 2012 uit onderzoek van de

Inspectie van het Onderwijs. Er zijn inderdaad

schoolbesturen die volgens de Inspectie meer vermogen hebben dan strikt noodzakelijk, maar dit is een relatief

zeer kleine groep. De afgelopen jaren draaide juist meer

dan de helft van de schoolbesturen verlies en namen de

vermogens steeds verder af. Schoolbesturen moeten

stevig ingrijpen om de financiële continuïteit van de

organisatie niet in de gevarenzone te laten komen.

 

-Hadden scholen dit niet kunnen zien aankomen en

eerder moeten proberen het tij te keren?

Dat heeft het gros van de schoolbesturen ook gedaan.

Zoals gezegd waren de gevolgen van de financiële

problemen voor de buitenwereld lange tijd niet zo

zichtbaar omdat de besturen probeerden oplossingen te

vinden die niet ten koste gingen van leerlingen. Ze

hebben dus niet stil gezeten. De PO-Raad heeft de

afgelopen jaren ook al meerdere malen hierover aan de

bel getrokken. In de Volkskrant van februari vorig jaar

waarschuwden we bijvoorbeeld al voor het ontslag van

leraren.

Daarbij komt dat niet op alle ontwikkelingen is te

anticiperen. Demografische krimp is te voorzien, maar

hoe krimp uitwerkt op een specifieke school is niet

helemaal te voorspellen. Daardoor is het niet altijd even

gemakkelijk om op zulke ontwikkelingen te anticiperen.

Er zijn tot slot ook directe financiële verplichtingen die

scholen niet kunnen voorzien, zoals de compensatie voor

de gestegen werkgeverslasten.

 

-Wat moet er gebeuren om de problemen op te lossen?De PO-Raad heeft de staatssecretaris gevraagd om de

sector te ondersteunen: in elk geval moet de negatieve

spiraal doorbroken worden dat ontslagen leiden tot hoge

werkloosheidskosten en dat het betalen daarvan leidt

tot nieuwe ontslagen.

De PO-Raad wil daarnaast ‘rust’ in het onderwijsbeleid.

In de huidige, roerige tijden moet niet worden

onderschat wat onzekerheid over financiën doet bij

schoolbesturen. Onzekerheid over en continue

aanpassing van de bekostiging doen afbreuk aan de

energie om langetermijnambities te verwezenlijken. De

PO-Raad vraagt de overheid daarom om een stabiel en

koersvast beleid, waarin schoolbesturen de ruimte

krijgen om de verwachtingen waar te maken.

 

-En scholen en hun besturen zelf, wat kunnen zij doen om

de problemen te lijf te gaan?

De afgelopen jaren zijn schoolbesturen op allerlei

fronten bezig geweest een efficiencyslag te maken. Van

het doorlopen van nieuwe aanbestedingsprocedures

voor de schoonmaak tot gezamenlijke inkoop van

scholing en energie, er is veel geprobeerd om de kosten

zo laag mogelijk te houden. Schoolbesturen blijven zich

daarvoor inzetten, al is zoals gezegd de rek er verder

echt uit.

 

© Nationale Onderwijsgids